ĐỀ CƯƠNG GIỚI THIỆU LUẬT NUÔI CON NUÔI

Luật nuôi con nuôi được Quốc hội khoá XII thông qua tại kỳ họp thứ 7, Ngày 17 tháng 6 năm 2010. Luật này có hiệu lực thi hành từ ngày 01 tháng 01 năm 2011.

I. SỰ CẦN THIẾT BAN HÀNH LUẬT NUÔI CON NUÔI

Nuôi con nuôi là hiện tượng xã hội xảy ra ở các quốc gia và đều được pháp luật các nước điều chỉnh. Ở nước ta, trong hoàn cảnh đất nước còn phải chịu những di chứng nặng nề của chiến tranh, điều kiện kinh tế - xã hội có nhiều khó khăn, mức thu nhập của nhân dân còn thấp, nhiều trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt cần có mái ấm gia đình, thì vấn đề nuôi con nuôi càng trở nên cấp thiết trong đời sống xã hội. Bên cạnh ý nghĩa tạo mái ấm gia đình cho trẻ em, việc nuôi con nuôi còn góp phần đáp ứng nhu cầu chính đáng của vợ chồng nhận con nuôi, nhất là những cặp vợ chồng vô sinh, hiếm con; phụ nữ có hoàn cảnh khó khăn, sống đơn thân. Trong những năm qua, pháp luật về nuôi con nuôi ở nước ta đã góp phần quan trọng trong việc bảo đảm thực hiện quyền trẻ em được chăm sóc, nuôi dưỡng và giáo dục trong môi trường gia đình; động viên, khơi dậy tinh thần nhân đạo, nhân văn của con người Việt Nam; giữ gìn và phát huy truyền thống tương thân tương ái, lá lành đùm lá rách trong nhân dân.

Trong giai đoạn phát triển mới của đất nước, pháp luật về nuôi con nuôi đã bộc lộ những hạn chế, bất cập như:

- Các vấn đề liên quan đến nuôi con nuôi được quy định tản mát trong nhiều văn bản pháp luật khác nhau (Bộ luật dân sự, Luật hôn nhân và gia đình, Nghị định số 68/2002/NĐ-CP quy định chi tiết thi hành một số điều của Luật hôn nhân và gia đình về quan hệ hôn nhân và gia đình có yếu tố nước ngoài, Nghị định số 158/2005/NĐ-CP về đăng ký hộ tịch; các văn bản pháp luật về quốc tịch, về bảo vệ, chăm sóc và giáo dục trẻ em; về phòng chống buôn bán phụ nữ và trẻ em v.v...).

+ Một số quy định về nuôi con nuôi còn chồng chéo, mâu thuẫn với nhau, làm giảm hiệu lực áp dụng trong thực tế.

+ Nhiều vấn đề liên quan đến quyền nuôi con nuôi, quyền được nhận làm con nuôi của cá nhân được khẳng định trong Bộ luật dân sự chưa được quy định đầy đủ, cụ thể trong các văn bản có giá trị pháp lý cao.

+ Hai khung pháp lý về nuôi con nuôi trong nước và nuôi con nuôi có yếu tố nước ngoài hầu như riêng rẽ, làm cho cơ chế thực hiện pháp luật về nuôi con nuôi thiếu đồng bộ và thống nhất.

+ Hoạt động quản lý nhà nước đối với lĩnh vực nuôi con nuôi trong thời gian qua cũng còn nhiều hạn chế, như: i) nhiều trường hợp người dân không đi đăng ký việc nuôi con nuôi tại cơ quan có thẩm quyền, nên không có cơ sở pháp lý bảo đảm quyền và lợi ích của người được nhận làm con nuôi, của cha mẹ nuôi; việc nuôi con nuôi của đồng bào dân tộc ít người ở khu vực biên giới diễn biến phức tạp; ii) chưa có biện pháp tích cực để bảo đảm cho trẻ em được chăm sóc, nuôi dưỡng trong môi trường gia đình ở trong nước; iii) còn có xu hướng chạy theo lợi ích vật chất trong việc giới thiệu trẻ em làm con nuôi người nước ngoài; iv) hiện tượng lợi dụng việc làm con nuôi của thương binh, người có công với cách mạng để hưởng quyền lợi, chế độ, chính sách của Nhà nước cũng đã xảy ra.

Vì vậy, việc ban hành một đạo luật riêng về nuôi con nuôi nhằm tạo khung khổ pháp lý thống nhất, ổn định, có giá trị áp dụng lâu dài để thu hút sự quan tâm, ủng hộ và giúp đỡ của toàn xã hội đối với công tác bảo vệ, chăm sóc và nuôi dưỡng trẻ em, nâng cao trách nhiệm của tất cả các ngành, các cấp, cơ quan, tổ chức và xã hội trong việc bảo đảm quyền của trẻ em là hết sức cần thiết.

Đồng thời, việc ban hành Luật nuôi con nuôi là nhằm điều chỉnh thống nhất việc nuôi con nuôi trong nước và nuôi con nuôi có yếu tố nước ngoài trong một đạo luật; tạo cơ sở pháp lý để giải quyết các việc về nuôi con nuôi đối với trẻ em, khuyến khích, động viên và tăng cường trách nhiệm của toàn xã hội trong việc giúp đỡ những trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt để các em được chăm sóc, nuôi dưỡng và giáo dục trong môi trường gia đình thay thế, hòa nhập với cộng đồng và có điều kiện phát triển thành người có ích cho xã hội.

Việc ban hành Luật nuôi con nuôi còn tạo cơ sở pháp lý để đáp ứng nhu cầu ngày càng tăng của các cặp vợ chồng trong nước muốn nhận con nuôi; bảo vệ quyền và lợi ích của cha mẹ nuôi, giúp họ ổn định tư tưởng và yên tâm trong việc nuôi dưỡng, chăm sóc con nuôi như con đẻ.

Bên cạnh đó, việc ban hành Luật nuôi con nuôi còn thể hiện sự tôn trọng các cam kết quốc tế của Việt Nam khi tham gia Công ước quốc tế về quyền trẻ em, tôn trọng và bảo đảm các quyền trẻ em; bảo đảm việc nuôi con nuôi được tiến hành trên nguyên tắc nhân đạo, vì lợi ích tốt nhất của trẻ em, hài hòa với tinh thần Công ước Lahay ngày 29/5/1993 về bảo vệ trẻ em và hợp tác trong lĩnh vực nuôi con nuôi quốc tế mà Việt Nam chuẩn bị ký và phê chuẩn.

II. QUAN ĐIỂM CHỈ ĐẠO BAN HÀNH LUẬT NUÔI CON NUÔI

1. Phù hợp với chủ trương, đường lối, chính sách của Đảng, pháp luật của Nhà nước về công tác bảo vệ trẻ em, bảo đảm việc cho trẻ em làm con nuôi được thực hiện trên tinh thần nhân đạo, vì lợi ích tốt nhất của trẻ em, tạo cơ sở pháp lý chặt chẽ, minh bạch, góp phần đấu tranh phòng chống hiện tượng mua bán trẻ em làm con nuôi hoặc lợi dụng việc nuôi con nuôi để trục lợi;

2. Điều chỉnh thống nhất vấn đề nuôi con nuôi trong nước và nuôi con nuôi có yếu tố nước ngoài trong một Luật, trong đó tăng cường giải quyết cho trẻ em làm con nuôi trong nước, việc cho trẻ em làm con nuôi ở nước ngoài chỉ là biện pháp thay thế cuối cùng sau khi đã áp dụng các biện pháp cần thiết mà không thu xếp được cho trẻ em làm con nuôi trong nước;

3. Kế thừa, phát triển các quy định về nuôi con nuôi trong Bộ luật dân sự, Luật hôn nhân và gia đình, các văn bản pháp luật khác đã qua thực tế kiểm nghiệm, đồng thời bảo đảm sự thống nhất, đồng bộ, khả thi của các chế định pháp luật về nuôi con nuôi trong mối tương quan hài hòa với phong tục, tập quán tốt đẹp của dân tộc, pháp luật và thông lệ quốc tế, đặc biệt trong bối cảnh nước ta chuẩn bị tham gia Công ước Lahay về nuôi con nuôi.  

III. NHỮNG NỘI DUNG CHỦ YẾU CỦA LUẬT NUÔI CON NUÔI

Luật nuôi con nuôi được xây dựng trên quan điểm xuyên suốt là bảo đảm phù hợp với chủ trương, đường lối, chính sách của Đảng, pháp luật của Nhà nước về công tác bảo vệ trẻ em, bảo đảm việc cho trẻ em làm con nuôi được thực hiện trên tinh thần nhân đạo, vì lợi ích tốt nhất của trẻ em, tạo cơ sở pháp lý chặt chẽ, minh bạch, góp phần đấu tranh phòng chống hiện tượng mua bán trẻ em làm con nuôi hoặc lợi dụng việc nuôi con nuôi để trục lợi. Lần đầu tiên, pháp luật nước ta đã điều chỉnh thống nhất vấn đề nuôi con nuôi trong nước và nuôi con nuôi có yếu tố nước ngoài trong một Luật, trong đó có biện pháp bảo đảm tăng cường giải quyết cho trẻ em làm con nuôi trong nước, việc cho trẻ em làm con nuôi ở nước ngoài chỉ là biện pháp thay thế cuối cùng sau khi đã áp dụng các biện pháp cần thiết mà không thu xếp được cho trẻ em làm con nuôi trong nước. Đồng thời, Luật nuôi con nuôi đã kế thừa và phát triển các quy định về nuôi con nuôi còn phù hợp của Bộ luật dân sự, Luật hôn nhân và gia đình, các văn bản pháp luật khác đã qua thực tế kiểm nghiệm, bảo đảm sự thống nhất, đồng bộ, khả thi của các quy định pháp luật về nuôi con nuôi trong mối tương quan hài hòa với phong tục, tập quán tốt đẹp của dân tộc, pháp luật và thông lệ quốc tế.

Luật nuôi con nuôi gồm 5 chương, 52 điều, quy định về các vấn đề cơ bản sau:

1. Chương I “Những quy định chung” gồm 13 điều (từ Điều 1 đến Điều 13), quy định những vấn đề chung nhất liên quan đến nuôi con nuôi, bao gồm mục đích, nguyên tắc nuôi con nuôi; thứ tự ưu tiên lựa chọn gia đình thay thế cho trẻ em; khuyến khích hỗ trợ nhân đạo cho việc chăm sóc trẻ em; người được nhận làm con nuôi; thẩm quyền đăng ký nuôi con nuôi, giải quyết yêu cầu chấm dứt nuôi con nuôi; lệ phí đăng ký nuôi con nuôi, chi phí giải quyết nuôi con nuôi nước ngoài và các hành vi bị cấm liên quan đến nuôi con nuôi.

-Trong chương I Phạm vi điều chỉnh (Điều 1) quy định xuất phát từ quan điểm xây dựng Luật nuôi con nuôi nhằm điều chỉnh thống nhất, đồng bộ các vấn đề về nuôi con nuôi trong nước và nuôi con nuôi có yếu tố nước ngoài trong một Luật, cả luật nội dung và luật hình thức (thủ tục), pháp điển hóa toàn bộ các vấn đề về nuôi con nuôi, do đó phạm vi điều chỉnh của luật nuôi con nuôi (sau đây gọi là luật) bao gồm: nguyên tắc, điều kiện nuôi con nuôi (đối với người nhận con nuôi, người được nhận làm con nuôi); trình tự, thủ tục giải quyết việc nuôi con nuôi; quyền và nghĩa vụ của cha, mẹ nuôi và con nuôi và cha mẹ đẻ; trách nhiệm của cơ quan, tổ chức về nuôi con nuôi. Tất cả những chế định đưa ra đều nhằm mục đích cao nhất là bảo vệ trẻ em, bảo vệ quyền và lợi ích tốt nhất của trẻ được nhận làm con nuôi.

Trên mỗi chế định cụ thể, Luật nuôi con nuôi luôn bám sát mục tiêu hoàn thiện hệ thống pháp luật Việt Nam đến năm 2020 và các năm tiếp theo; chỉ điều chỉnh những vấn đề có tính ổn định và lâu dài trong lĩnh vực nuôi con nuôi.

- Giải thích từ ngữ (Điều 3)

Ngoài việc xác định rõ những thuật ngữ, từ ngữ pháp lý được sử dụng trong luật, nhằm hiểu và áp dụng các thuật ngữ, từ ngữ đó một cách thống nhất, cần phải đưa ra những khái niệm pháp lý cơ bản với đầy đủ các nội hàm phù hợp với pháp luật Việt Nam và với tình hình thực tiễn của việc nuôi con nuôi của nước ta. Trên tinh thần đó, Luật đã đưa ra những khái niệm cơ bản liên quan đến chế định nuôi con nuôi như dưới đây:

- Nuôi con nuôi là một khái niệm được quy định tại Điều 67 của Luật hôn nhân và gia đình năm 2000. Luật tiếp tục thừa kế khái niệm đó nhằm kiến tạo một hệ thống các thuật ngữ pháp lý về nuôi con nuôi, chứ không nhằm đưa ra một cách hiểu khác về chế định nuôi con nuôi ở Việt Nam.

Theo đó, nuôi con nuôi là việc xác lập quan hệ cha, mẹ và con lâu dài, bền vững giữa người nhận con nuôi và người được nhận làm con nuôi thông qua việc đăng ký tại cơ quan nhà nước có thẩm quyền khi các bên có đủ điều kiện theo quy định của pháp luật, vì lợi ích tốt nhất của trẻ em được nhận làm con nuôi, bảo đảm trẻ em được yêu thương, chăm sóc, nuôi dưỡng và giáo dục trong môi trường gia đình thay thế.

- Người nhận con nuôi: đây là một trong hai chủ thể quan trọng nhất của quan hệ nuôi con nuôi: người nhận con nuôi (cha, mẹ nuôi) và người được nhận làm con nuôi (con nuôi). Người nhận con nuôi, trước hết có thể là một cặp vợ chồng (hai người khác giới tính, có quan hệ hôn nhân hợp pháp), cũng có thể là người độc thân (cá nhân) nam hoặc nữ, có đủ điều kiện nuôi con nuôi theo quy định của pháp luật, có quốc tịch Việt Nam (công dân Việt Nam) hoặc không có quốc tịch Việt Nam (người nước ngoài). Theo pháp luật hiện hành, cũng như theo Luật này, thì trường hợp một người đang có vợ hoặc chồng không thể xin nhận con nuôi mà không có ý kiến đồng thuận của người kia, tức là nếu vợ chồng xin con nuôi, thì cả hai người cùng phải đồng ý xin nhận con nuôi, mới được giải quyết; còn nếu chỉ có vợ hoặc chồng xin con nuôi, còn người kia không đồng ý xin con nuôi, thì yêu cầu nhận con nuôi không giải quyết được. Đây là điểm khác biệt giữa pháp luật Việt Nam với pháp luật của nhiều nước hiện nay (theo pháp luật của một số nước, trường hợp chỉ có một mình vợ hoặc chồng nhận con nuôi, thì vẫn được giải quyết - con nuôi chỉ là con của một người, tuy nhiên vẫn phải có ý kiến đồng ý cho vợ/chồng nhận con nuôi).

- Nuôi con nuôi trong nước là việc nuôi con nuôi giữa công dân Việt Nam cùng thường trú tại Việt Nam với nhau. Khái niệm nuôi con nuôi trong nước có sự khác nhau rõ rệt với nuôi con nuôi có yếu tố nước ngoài hay nuôi con nuôi quốc tế (việc nuôi con nuôi mà có sự chuyển trẻ em được nhận làm con nuôi qua biên giới giữa các nước khác nhau). Việc công dân trong nước nhận trẻ em thường trú trong nước hoặc có quốc tịch của nước đó được coi là hiện tượng nuôi con nuôi trong nước.

- Nuôi con nuôi có yếu tố nước ngoài là việc nuôi con nuôi được thực hiện giữa công dân Việt Nam với người nước ngoài, giữa người nước ngoài với nhau cùng thường trú tại Việt Nam, giữa công dân Việt Nam với nhau mà một bên hoặc cả hai bên định cư ở nước ngoài.

Luật nuôi con nuôi sử dụng khái niệm nuôi con nuôi có yếu tố nước ngoài nhằm tiếp tục kế thừa khái niệm quan hệ hôn nhân gia đình có yếu tố nước ngoài trong Luật hôn nhân và gia đình, đồng thời làm căn cứ để áp dụng pháp luật điều chỉnh đối với các quan hệ nuôi con nuôi có yếu tố nước ngoài. Đây là thuật ngữ được sử dụng khá phổ biến trong các quy định hiện hành của Việt Nam về việc người nước ngoài xin nhận trẻ em Việt Nam làm con nuôi (như Nghị định 68/2002/NĐ-CP ngày 10/7/2002 của Chính phủ). Ngoài ra, khái niệm này theo Bộ luật dân sự năm 2005 cũng chính là một quan hệ dân sự có yếu tố nước ngoài. Sử dụng khái niệm nuôi con nuôi có yếu tố nước ngoài nhằm thống nhất hóa khái niệm có yếu tố nước ngoài trong các văn bản pháp luật khác như Bộ luật dân sự, Luật hôn nhân và gia đình.

-Nguyên tắc giải quyết việc nuôi con nuôi (Điều 4)

Luật đưa ra một số quy định có tính nguyên tắc, nhằm điều chỉnh quá trình giải quyết việc nuôi con nuôi ở Việt Nam. Như đã phân tích ở trên, mục tiêu cơ bản của Luật là điều chỉnh việc nuôi con nuôi làm phát sinh quan hệ pháp lý lâu dài giữa cha, mẹ nuôi và con nuôi như quan hệ giữa cha, mẹ và con. Nói cách khác, bất kỳ quan hệ nuôi con nuôi nào do pháp luật điều chỉnh cũng phải hướng đến mục tiêu thiết lập mối quan hệ pháp lý gắn bó, ổn định lâu dài giữa cha, mẹ và con. Đây cũng là mục tiêu của Công ước La Hay về nuôi con nuôi mà nước ta đang chuẩn bị tham gia.

Nguyên tắc xuyên suốt của Luật nuôi con nuôi là bảo đảm phù hợp với chủ trương, đường lối của Đảng và pháp luật của Nhà nước về công tác bảo vệ trẻ em, vì lợi ích tốt nhất của trẻ em. Trong khi giải quyết việc nuôi con nuôi phải tôn trọng quyền trẻ em là được sống trong môi trường gia đình gốc; việc nuôi con nuôi chỉ là biện pháp thay thế gia đình vì lợi ích tốt nhất của trẻ; ưu tiên giải quyết cho trẻ em làm con nuôi trong nước, việc cho trẻ em làm con nuôi người nước ngoài chỉ là giải pháp cuối cùng.

- Đối tượng được lựa chọn gia đình thay thế (Điều 5)

Vì là đạo luật điều chỉnh chung cả vấn đề nuôi con nuôi trong nước và nuôi con nuôi có yếu tố nước ngoài, do đó, đối tượng chịu sự điều chỉnh của Luật nuôi con nuôi sẽ là quan hệ nuôi con nuôi giữa công dân Việt Nam với nhau, giữa công dân Việt Nam với người nước ngoài, giữa người nước ngoài với nhau cùng thường trú tại Việt Nam, cũng như quan hệ nuôi con nuôi giữa công dân Việt Nam với nhau mà cả hai bên hoặc một bên định cư ở nước ngoài. Đây là những đối tượng cơ bản chịu sự tác động của hệ thống pháp luật Việt Nam nói chung, pháp luật về dân sự, hôn nhân và gia đình nói riêng, trong đó có vấn đề nuôi con nuôi. Những đối tượng này có thể là cha dượng, mẹ kế, cô, cậu, dì, chú, bác ruột của người được nhận làm con nuôi; Công dân Việt Nam thường trú ở trong nước;  Người nước ngoài thường trú ở Việt Nam; Công dân Việt Nam định cư ở nước ngoài; Người nước ngoài thường trú ở nước ngoài.  Trường hợp có nhiều người cùng hàng ưu tiên xin nhận một người làm con nuôi thì xem xét, giải quyết cho người có điều kiện nuôi dưỡng, chăm sóc, giáo dục con nuôi tốt nhất.

- Các hành vi bị cấm (Điều 13)

Đây là một trong những quy định mới được đưa vào luật, song các hành vi bị cấm không phải là những hành vi mới. Theo quy định hiện hành, các hành vi bị cấm được quy định một cách tản mạn, không làm toát lên được tính phòng ngừa, răn đe của pháp luật đối với những hành vi nhằm xâm hại tới quyền và lợi ích của trẻ em được cho làm con nuôi, dẫn đến tình trạng vi phạm các quy định của pháp luật nhằm mục đích trục lợi, mua bán trẻ em. Tất cả những xu hướng và hiện tượng đó cần phải được phòng ngừa, ngăn chặn một cách dứt khoát, triệt để nhằm bảo vệ quyền và lợi ích tốt nhất của trẻ em, bảo vệ chế độ hôn nhân và gia đình nói chung. Luật đã đưa ra các hành vi bị cấm được quy định cụ thể như sau:

- Lợi dụng việc nuôi con nuôi để trục lợi, bóc lột sức lao động, xâm hại tình dục;bắt cóc, mua bán trẻ em. Hành vi này đã được quy định tại điều 2 của Nghị định số 68/2002/NĐ-CP, điều 67 Nghị định số 158/2005/NĐ-CP. Hiện tượng nhận trẻ em làm con nuôi sau đó bắt buộc trẻ em lao động cũng là một hành vi đáng lên án và cần có biện pháp chế tài. Luật nuôi con nuôi kết hợp quy định cấm này với chế định theo dõi tình hình nuôi con nuôi trong nước là một biện pháp pháp lý an toàn và bảo đảm cho quyền và lợi ích tốt nhất của trẻ em. Nhất là khi hành vi trục lợi từ giới thiệu trẻ em làm con nuôi chưa được xử lý hình sự.

- Giả mạo giấy tờ, hồ sơ để giải quyết việc nuôi con nuôi.

Hiện tại, một số những chủ thể cơ hội, lợi dụng chức vụ hoặc quyền hạn để phát hành những loại giấy tờ, hồ sơ làm sai lệch nhân thân, nguồn gốc của trẻ em được cho làm con nuôi. Do vậy, đây là một hiện tượng cần phải được ngăn chặn kịp thời.

- Phân biệt đối xử giữa con đẻ và con nuôi.

- Lợi dụng việc cho con nuôi để vi phạm pháp luật về dân số.

- Lợi dụng việc làm con nuôi của thương binh, người có công với cách mạng, người thuộc dân tộc thiểu số  để hưởng chính sách, chế độ ưu đãi của Nhà nước 

Bảo vệ và hỗ trợ thương binh, người có công với cách mạng và đồng bào thuộc dân tộc ít người là những chính sách lớn của Đảng và Nhà nước. Luật hôn nhân và gia đình năm 2000 cho phép người thành niên được nhận làm con nuôi của thương binh, người có công với cách mạng, người già yếu, cô đơn. Song trong quá trình áp dụng pháp luật, đã có những biểu hiện lạm dụng chính sách đó bằng cách cho trẻ em làm con nuôi của thương binh, người có công với cách mạng, người già yếu, cô đơn hoặc làm con nuôi của người thuộc dân tộc ít người để hưởng chế độ và chính sách như: để được cộng điểm thi vào các trường đại học, hưởng chế độ ưu đãi về bảo hiểm xã hội… Đây là một hiện tượng đã phát sinh tại một số địa phương, nhiều cơ quan, ban ngành đã phản ánh. Trong báo cáo tổng kết tình hình nuôi con nuôi trong nước, Sở Tư pháp các tỉnh, thành phố cũng đã nêu lên vấn đề này. Đây là một vấn đề cần phải được giải quyết không những bằng cách đưa thành hành vi bị cấm mà còn được quy định chặt chẽ hơn, rõ ràng hơn về quyền và nghĩa vụ giữa con nuôi và cha, mẹ nuôi.

- Việc ông bà nhận cháu làm con nuôi hoặc anh, chị, em nhận nhau làm con nuôi

Hành vi này được quy định tại Thông tư số 01/2008/TT-BTP của Bộ Tư pháp hướng dẫn thực hiện một số quy định của Nghị định số 158/2005/NĐ-CP ngày 27/12/2005 của Chính phủ về đăng ký và quản lý hộ tịch. Trước khi quy định này được đưa vào văn bản pháp luật, hiện tượng này đã xảy ra tại một số địa phương. Đã có những hiện tượng ông bà nhận cháu làm con nuôi khi cha mẹ đẻ của cháu mất, hoặc anh rể và chị gái nhận em gái (của vợ) làm con nuôi.

Thực tế cho thấy, những trường hợp nuôi con nuôi như vậy đã làm đảo lộn ngôi thứ/thứ bậc trong các quan hệ gia đình (như việc ông bà nhận cháu làm con nuôi thì người cháu lại trở thành “con”; ông bà trở thành “bố mẹ” hoặc anh chị em lại trở thành “cha mẹ và con” là điều trái pháp luật, trái đạo lý - ảnh hưởng đến cả quan hệ thừa kế sau này, do đó cần phải bị nghiêm cấm). Ở đây cần phân biệt rõ việc nuôi con nuôi với việc nuôi dưỡng. Việc nuôi con nuôi phải làm phát sinh quan hệ cha mẹ và con; còn việc nuôi dưỡng chỉ là nghĩa vụ giữa các thành viên trong gia đình. Trường hợp cha mẹ bị chết, thì ông bà (nội, ngoại) có nghĩa vụ nuôi dưỡng, chăm sóc cháu hoặc anh, chị có nghĩa vụ nuôi dưỡng, chăm sóc em - đó là trách nhiệm nuôi dưỡng giữa các thành viên trong gia đình, không cần phải xác lập quan hệ nuôi con nuôi thì mới ràng buộc được trách nhiệm của các bên.

- Lợi dụng việc nuôi con nuôi để vi phạm pháp luật, phong tục, tập quán, đạo đức, truyền thống văn hóa tốt đẹp của dân tộc.

Quy định này là hết sức cần thiết, nhằm ngăn chặn các hành vi muốn lợi dụng việc nuôi con nuôi để vi phạm các chính sách pháp luật của Nhà nước như chính sách về dân số, kế hoạch hóa gia đình và các chính sách khác. Thực tế cho thấy, Việt Nam là nước đứng thứ 13 về đông dân cư trên thế giới. Tỷ lệ phát triển dân số là 1,21%. Hàng năm, dân số Việt Nam tăng thêm hơn 1 triệu người. Hơn nữa, tỷ lệ sinh con thứ ba đã tăng lên. Mất cân bằng giới tính hiện nay đang là một vấn đề nóng. Trước hiện tượng xã hội như vậy, cho trẻ em làm con nuôi cũng là một hành vi nhằm vi phạm chính sách về dân số và kế hoạch hóa gia đình (mỗi gia đình chỉ có hai con), nhất là ở nước ta đã bắt đầu có sự chênh lệch về giới tính khi sinh con. Theo bản tổng kết tình hình nuôi con nuôi trong nước của Cục Con nuôi, Bộ Tư pháp, các địa phương phản ánh hiện tượng người dân lách luật để sinh con thứ 3 bằng cách cho con làm con nuôi. Đây là một hành vi cần thiết phải ngăn ngừa để giảm bớt hiện tượng phân biệt đối xử giữa nam và nữ....

Ngoài ra, trong lời nói đầu, Luật Hôn nhân và gia đình năm 2000 đề cao vai trò của gia đình trong đời sống xã hội, giữ gìn và phát huy truyền thống và những phong tục, tập quán tốt đẹp của dân tộc Việt Nam, xóa bỏ những phong tục, tập quán lạc hậu về hôn nhân và gia đình, cho phép áp dụng các phong tục tập quán tốt đẹp về hôn nhân và gia đình. Nghị định số 32/2002/NĐ-CP của Chính phủ quy định việc áp dụng Luật Hôn nhân và gia đình đối với các dân tộc thiểu số đã ban hành 10 phong tục tập quán tốt đẹp về hôn nhân và gia đình.

 Luật đã đưa ra hành vi cấm vi phạm các phong tục tập quán, đạo đức, truyền thống văn hóa tốt đẹp trên của dân tộc. Đây là một biện pháp nhằm giữ gìn và đề cao bản sắc văn hóa của gia đình Việt Nam.

2. Chương II “Nuôi con nuôi trong nước” gồm 14 điều (từ Điều 14 đến Điều 27), quy định cụ thể về những điều kiện đối với người nhận con nuôi trong nước; trách nhiệm tìm gia đình thay thế cho trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt; đăng ký nhu cầu nhận con nuôi; hồ sơ, thời hạn, trình tự, thủ tục giải quyết việc đăng ký nuôi con nuôi tại Uỷ ban nhân dân cấp xã; nghĩa vụ báo cáo và theo dõi về tình hình phát triển của trẻ em sau khi được nhận làm con nuôi; những hệ quả phát sinh từ việc nuôi con nuôi; căn cứ yêu cầu chấm dứt việc nuôi con nuôi và hệ quả của việc chấm dứt nuôi con nuôi.

Chương này quy định về điều kiện đối với người nhận con nuôi và người được nhận làm con nuôi (đặc biệt là đối tượng trẻ em được nhận làm con nuôi), quyền và nghĩa vụ phát sinh từ việc nuôi con nuôi, thẩm quyền giải quyết và đăng ký nuôi con nuôi, chấm dứt việc nuôi con nuôi.

Điều kiện đối với người nhận con nuôi  (Điều 14)

Về cơ bản, điều kiện của người nhận con nuôi trong Luật kế thừa quy định của Điều 69, Luật hôn nhân và gia đình năm 2000.

Cụ thể, người nhận con nuôi phải có năng lực hành vi dân sự đầy đủ; hơn con nuôi từ 20 tuổi trở lên; có điều kiện bảo đảm việc chăm sóc, nuôi dưỡng giáo dục con nuôi chưa thành niên; có tư cách đạo đức tốt; không phải là người đang bị hạn chế quyền của cha, mẹ đối với con chưa thành niên, đang chấp hành quyết định xử lý hành chính tại cơ sở giáo dục, cơ sở chữa bệnh;  Đang chấp hành hình phạt tù; Chưa được xóa án tích về một trong các tội cố ý xâm phạm tính mạng, sức khỏe, nhân phẩm, danh dự của người khác; ngược đãi hoặc hành hạ ông bà, cha mẹ, vợ chồng, con, cháu, người có công nuôi dưỡng mình; dụ dỗ, ép buộc hoặc chứa chấp người chưa thanh niên vi phạm pháp luật; mua bán, đánh tráo, chiếm đoạt trẻ em.

Luật nuôi con nuôi quy định độ tuổi tối thiểu người xin nhận con nuôi được tiến hành thủ tục xin nhận con nuôi (hơn con nuôi từ 20 tuổi trở lên) là nhằm đảm bảo việc người xin nhận con nuôi có đủ điều kiện cần thiết để nuôi dưỡng con nuôi.

Trách nhiệm tìm gia đình thay thế cho trẻ em (Điều 15 )

 Việc tìm gia đình thay thế trong nước cho trẻ em nhằm bảo đảm trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt (như trẻ em mồ côi, trẻ em bị bỏ rơi, trẻ em có hoàn cảnh khó khăn...) có cơ hội được người trong nước nhận làm con nuôi, được nuôi dưỡng và lớn lên ngay trên đất nước mình. Từ đó, bảo đảm trẻ em có điều kiện hòa nhập tốt vào đời sống cộng đồng dân tộc, với bản sắc văn hoá, ngôn ngữ, tôn giáo... của Việt Nam và trở thành công dân tốt cho xã hội. Đây cũng là mục tiêu chung trong công tác bảo vệ, chăm sóc, giáo dục trẻ em của Đảng và Nhà nước ta. Chính vì vậy, Luật đã quy định cụ thể trách nhiệm của các cá nhân, tổ chức có liên quan và thủ tục trong việc tìm mái ấm gia đình thay thế (tìm người nhận nuôi trong nước) cho trẻ em.

 Hiện tại thủ tục này mới chỉ được quy định một cách hạn chế trong Thông tư số 08/2006/TT-BTP ngày 26/12/2006 của Bộ Tư pháp hướng dẫn thực hiện các quy định về nuôi con nuôi có yếu tố nước ngoài và chỉ áp dụng chủ yếu đối với trẻ em bị bỏ rơi; còn các trường hợp khác thì không bắt buộc. Tuy nhiên, việc thông báo tìm mái ấm gia đình trong nước mới chỉ được thực hiện trên phạm vi một tỉnh trong thời hạn 30 ngày. Thời gian thông báo như vậy là quá ngắn, không đủ để những người có nhu cầu trong phạm vi toàn quốc có cơ hội nhận trẻ em làm con nuôi.

Do đó, Luật đã quy định biện pháp tìm người nhận nuôi trong nước như một biện pháp bắt buộc, trước khi giải quyết cho trẻ em làm con nuôi người nước ngoài và về nguyên tắc được áp dụng đối với mọi trẻ em. Đây là một bước tiến mới trong quy định pháp luật nhằm tăng cường nuôi con nuôi trong nước. Việc tìm gia đình thay thế cho trẻ em được thực hiện liên thông ở 3 cấp (xã, tỉnh, trung ương). Trong thời gian thông báo tìm gia đình thay thế, nếu có người nhận trẻ em làm con nuôi trong nước thì sẽ được giải quyết. Quy định này hoàn toàn phù hợp với nguyên tắc ưu tiên nuôi con nuôi trong nước đã được thừa nhận trong các Công ước quốc tế liên quan đến trẻ em, đặc biệt là Công ước Lahay năm 1993 về bảo vệ trẻ em và hợp tác trong lĩnh vực nuôi con nuôi quốc tế.

Trách nhiệm tìm gia đình thay thế cho trẻ em không những thuộc về cha, mẹ, ông, bà, anh, chị ruột, hoặc người có quan hệ họ hàng, thân thích với trẻ khi họ không có khả năng nuôi dưỡng và chăm sóc, mà còn là trách nhiệm các cơ quan có thẩm quyền.

Đăng ký nhu cầu nhận nuôi con nuôi (Điều 16)

Điều 16 Luật nuôi con nuôi quy định, công dân Việt Nam có nguyện vọng và đủ điều kiện nhận con nuôi theo quy định của Luật này nhưng chưa tìm được trẻ em để nhận làm con nuôi thì đăng ký nhu cầu nhận con nuôi với Sở Tư pháp nơi người đó thường trú; nếu có trẻ em để giới thiệu làm con nuôi thì Sở Tư pháp giới thiệu đến Ủy ban nhân dân cấp xã nơi trẻ em đó thường trú để xem xét, giải quyết. 

Quy định trên nhằm tạo điều kiện cho người có nguyện vọng xin nhận con nuôi trong nước nhưng chưa xác định được trẻ em cần xin làm con nuôi, thì có thể đăng ký nhu cầu với Sở Tư pháp nơi thường trú.

Hồ sơ của người nhận con nuôi (Điều 17)

So với các quy định pháp luật hiện hành thì, hồ sơ của người nhận con nuôi trong Luật được quy định đầy đủ và chặt chẽ hơn, tăng cường độ bảo đảm về tình trạng nhân thân, về điều kiện của người xin nhận con nuôi theo hướng lựa chọn những cha mẹ nuôi có phẩm chất đạo đức tốt, có khả năng giáo dục con cái, có điều kiện thực tế về vật chất và sức khỏe để nhận con nuôi.

 Hiện nay, với mục đích tìm một gia đình thay thế thích hợp nhất cho trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt được nhận làm con nuôi, người nhận con nuôi phải có đủ điều kiện về môi trường gia đình, kinh tế, xã hội của mình bảo đảm việc nuôi con nuôi. Hiện tại, ở Việt Nam chưa phát triển mạng lưới các cơ quan xã hội để tiến hành việc đánh giá về điều kiện tâm lý và hoàn cảnh gia đình của người nhận con nuôi. Vì vậy, Luật đã quy định Uỷ ban nhân dân cấp xã nơi người nhận con nuôi thường trú có trách nhiệm ban hành văn bản xác nhận hoàn cảnh gia đình, tình trạng chỗ ở, điều kiện kinh tế của người nhận con nuôi.

 Sự đồng ý cho làm con nuôi (Điều 21)

Điều 21 Luật quy định, việc nhận trẻ em làm con nuôi phải được sự đồng ý của cha, mẹ đẻ của trẻ em. Quy định này kế thừa khoản 1 điều 71 Luật Hôn nhân gia đình năm 2000. Luật còn quy định rõ trong trường hợp cha hoặc mẹ đẻ đã chết, mất tích, mất năng lực hành vi dân sự hoặc không xác định được thì cần có sự đồng ý của người mẹ, cha còn lại. Nếu cả cha, mẹ đẻ đã chết, mất tích, mất năng lực hành vi dân sự, bị tòa án tuyên hạn chế quyền làm cha mẹ hoặc không xác định được cha mẹ thì phải được sự đồng ý của người giám hộ và người nuôi dưỡng trẻ em. Để bảo đảm lợi ích tốt nhất của trẻ em, thì bắt buộc phải có cả ý kiến của người giám hộ.

Ngoài ra, trường hợp nhận trẻ em từ 09 tuổi trở lên làm con nuôi thì còn phải được sự đồng ý của trẻ em đó. Quy định này kế thừa khoản 2, Điều 71 Luật Hôn nhân và gia đình năm 2000, tương đồng với quy định của nhiều nước trên thế giới và Công ước Lahay năm 1993 về nuôi con nuôi, nhằm bảo đảm trẻ em được tự do bày tỏ ý kiến của mình và ý kiến của trẻ em phải được xem xét trong mọi vấn đề hoặc thủ tục ảnh hưởng đến trẻ em, như đã được quy định tại Điều 12, Công ước về quyền trẻ em.

Hệ quả pháp lý của việc nuôi con nuôi (Điều 24)

Luật đã quy định rõ ràng, cụ thể về quyền và nghĩa vụ của cha, mẹ nuôi và con nuôi. Kể từ ngày giao nhận con nuôi, giữa cha mẹ nuôi và con nuôi có đầy đủ các quyền, nghĩa vụ của cha mẹ và con; giữa con nuôi và các thành viên khác của gia đình cha mẹ nuôi cũng có các quyền, nghĩa vụ đối với nhau theo quy định của pháp luật về hôn nhân và gia đình, pháp luật dân sự và các quy định khác của pháp luật có liên quan.

Bên cạnh đó, nhằm bảo đảm sự hoà nhập thực sự và toàn diện của con nuôi vào gia đình cha mẹ nuôi, Luật quy định con nuôi được thay đổi họ, tên theo họ, của cha, mẹ nuôi.

Về vấn đề dân tộc của con nuôi, kế thừa các nguyên tắc của Điều 22 Nghị định số 70/2001/NĐ-CP ngày 03/10/2001 quy định chi tiết thi hành Luật Hôn nhân và gia đình về vấn đề này, Luật quy định trong trường hợp con nuôi là trẻ bị bỏ rơi, thì được xác định dân tộc  theo dân tộc của cha mẹ nuôi.

 3. Chương III “Nuôi con nuôi có yếu tố nước ngoài” gồm 16 điều (từ Điều 28 đến Điều 43), quy định về các trường hợp nuôi con nuôi có yếu tố nước ngoài; về điều kiện của người nhận con nuôi; về hồ sơ, thời hạn, trình tự, thủ tục giới thiệu và giải quyết cho trẻ em làm con nuôi người nước ngoài; về nghĩa vụ báo cáo tình hình phát triển của trẻ em sau khi được nhận làm con nuôi ở nước ngoài; về việc giải quyết các thủ tục cho công dân Việt Nam nhận trẻ em nước ngoài làm con nuôi; về nuôi con nuôi ở khu vực biên giới và về tổ chức con nuôi nước ngoài tại Việt Nam.

- Các trường hợp và điều kiện nuôi con nuôi có yếu tố nước ngoài (Điều 28-29)

Về cơ bản, điều kiện của người xin nhận con nuôi vẫn kế thừa các quy định hiện hành. Về nguyên tắc, người xin nhận con nuôi phải thường trú ở những nước là thành viên của điều ước quốc tế hợp tác về nuôi con nuôi với Việt Nam và đáp ứng đủ các điều kiện nuôi con nuôi theo Luật này, cũng như pháp luật của nước ngoài hữu quan. Trường hợp người Việt Nam định cư ở nước ngoài, người nước ngoài thường trú ở nước ngoài nhận con nuôi đích danh trong tường hợp: Là cha dượng, mẹ kế của người được nhận làm con nuôi; là cô, cậu, dì, chú, bác ruột của người được nhận làm con nuôi; có con nuôi là anh, chị, em ruột của trẻ em được nhận làm con nuôi; nhận trẻ em khuyết tật, nhiễm HIV/AIDS hoặc mắc bệnh hiểm nghèo khác làm con nuôi; là người nước ngoài đang làm việc, học tập ở Việt Nam trong thời gian ít nhất là 01 năm.

Pháp luật cho phép công dân Việt Nam thường trú ở trong nước nhận trẻ em nước ngoài làm con nuôi. Người nước ngoài thường trú ở Việt Nam nhận con nuôi ở Việt Nam.

Về hồ sơ của người được giới thiệu làm con nuôi nước ngoài (Điều 32)

Các yêu cầu về hồ sơ của người xin nhận con nuôi vẫn kế thừa các quy định của pháp luật hiện hành. Thực tiễn giải quyết việc nuôi con nuôi có yếu tố nước ngoài trong thời gian qua cho thấy, những giấy tờ theo quy định hiện hành đã đủ để thể hiện những điều kiện cần thiết của người nhận con nuôi.

Trách nhiệm kiểm tra, xác minh hồ sơ của trẻ em (Điều 33)

Việc kiểm tra, xác minh hồ sơ của trẻ em thuộc trách nhiệm của Sở Tư pháp. Riêng đối với trẻ em bị bỏ rơi, trẻ em có nguồn gốc không rõ ràng hoặc có dấu hiệu mua bán, thì cơ quan Công an tỉnh có trách nhiệm điều tra, xác minh làm rõ. Điểm mới của Luật là, việc xác minh đối với những trường hợp nêu trên là bắt buộc chứ không phải là “nếu thấy cần thiết thì yêu cầu xác minh” như quy định hiện hành. Như vậy, về nguyên tắc, Sở Tư pháp phải hoàn toàn chịu trách nhiệm về hồ sơ của trẻ em được giới thiệu làm con nuôi người nước ngoài. 

Thực tiễn giải quyết việc cho trẻ em làm con nuôi người nước ngoài trong thời gian vừa qua cho thấy, đối tượng trẻ em được cho làm con nuôi người nước ngoài chủ yếu là trẻ em bị bỏ rơi và ở độ tuổi còn nhỏ (dưới 01 tuổi). Đối với những trẻ em thuộc đối tượng này thì việc xác minh là cần thiết nhằm bảo đảm sự minh bạch và khách quan về nguồn gốc của trẻ em.

Công dân Việt Nam nhận trẻ em nước ngoài làm con nuôi (Điều 40)

Thực tiễn cho thấy, rất ít trường hợp công dân Việt Nam nhận trẻ em nước ngoài làm con nuôi, và nếu có thì chủ yếu là các trường hợp nhận trẻ em có quan hệ họ hàng làm con nuôi. Tuy nhiên, do pháp luật hiện hành chưa điều chỉnh vấn đề người Việt Nam nhận trẻ em nước ngoài làm con nuôi, nên đã xảy ra tình trạng người Việt Nam nhận trẻ em nước ngoài làm con nuôi cần hoàn thiện giấy tờ theo pháp luật của nước ngoài, nhưng không biết cơ quan nào có thẩm quyền cấp giấy tờ đó. Để khắc phục tình trạng này, Luật quy định Bộ Tư pháp có trách nhiệm xem xét, cấp giấy xác nhận người nhận con nuôi có đủ điều kiện nuôi con nuôi theo quy định của pháp luật Việt Nam trong thời hạn 30 ngày, kể từ ngày nhận đủ hồ sơ hợp lệ. Trường hợp cần thiết, Bộ Tư pháp yêu cầu Sở Tư pháp nơi người đó thường trú xác minh thì thời hạn có thể kéo dài, nhưng không quá 60 ngày. Sau khi hoàn tất các thủ tục nhận trẻ em nước ngoài làm con nuôi, công dân Việt Nam có trách nhiệm làm thủ tục ghi chú việc nuôi con nuôi tại Sở Tư pháp và Ủy ban nhân dân cấp xã nơi người đó thường trú.

Về hoạt động của các tổ chức con nuôi nước ngoài tại Việt Nam (Điều 43)

Pháp luật hiện hành cho phép tổ chức con nuôi nước ngoài hoạt động dưới hình thức cấp Giấy phép lập Văn phòng con nuôi nước ngoài tại Việt Nam. Một trong những điều kiện bắt buộc là tổ chức con nuôi nước ngoài phải có địa điểm  đặt trụ sở Văn phòng tại Việt Nam và phải có dự án hỗ trợ nhân đạo cho địa phương nơi Tổ chức dự kiến hoạt động. Quy định này đã dẫn đến hai vấn đề thực tế sau đây:

Thứ nhất, do quy định phải có trụ sở đặt địa điểm Văn phòng, cho nên nhiều  tổ chức con nuôi nước ngoài chỉ sử dụng địa điểm văn phòng mang tính chiếu lệ tại thời điểm cấp phép hoặc khi có kiểm tra. Thực tế, các Văn phòng con nuôi nước ngoài không cần thiết phải làm việc tại Văn phòng, vì công việc của họ là hỗ trợ người xin nhận con nuôi nộp giấy tờ của người xin nhận con nuôi cho các cơ quan có thẩm quyền của Việt Nam và hỗ trợ người nhận con nuôi khi sang Việt Nam hoàn tất thủ tục. Mọi hoạt động khác đều do tổ chức con nuôi ở nước gốc tiến hành. Việc thuê địa điểm đặt trụ sở Văn phòng vừa không cần thiết, vừa gây tốn kém cho tổ chức con nuôi nước ngoài.

Thứ hai, do bắt buộc phải có dự án hỗ trợ nhân đạo cho các địa phương nơi hoạt động, nên tổ chức con nuôi nước ngoài và các cơ sở nuôi dưỡng thường có sự thoả thuận với nhau giữa việc hỗ trợ nhân đạo và việc giới thiệu trẻ em cho làm con nuôi. Vô hình chung, việc hỗ trợ nhân đạo được coi là điều kiện để được giới thiệu trẻ em.

Để khắc phục những bất cập nêu trên, Luật quy định theo hướng cho phép tổ chức con nuôi nước ngoài hoạt động tại Việt Nam dưới hình thức cấp giấy phép hoạt động, không cần phải có dự án hỗ trợ nhân đạo. Nhiệm vụ chủ yếu của các Văn phòng con nuôi nước ngoài tại Việt Nam là thực hiện các công việc được Tổ chức con nuôi nước ngoài uỷ quyền để hoàn thiện thủ tục xin nhận trẻ em Việt Nam làm con nuôi, phù hợp với chức năng của tổ chức được chỉ định (ủy quyền) theo Công ước Lahay mà Việt Nam đang chuẩn bị tham gia.

4. Chương IV “Trách nhiệm của các cơ quan nhà nước về nuôi con nuôi” gồm 6 điều (từ Điều 44 đến Điều 49), quy định trách nhiệm của Chính phủ, của Bộ Tư pháp trong việc giúp Chính phủ thực hiện quản lý về nuôi con nuôi; trách nhiệm của Bộ Lao động - Thương binh và Xã hội, Bộ Công an, Bộ Ngoại giao và các Bộ, ngành hữu quan trong việc phối hợp với Bộ Tư pháp thực hiện quản lý nhà nước về nuôi con nuôi; trách nhiệm của Ủy ban nhân dân các cấp về nuôi con nuôi.

5. Chương V “Điều khoản thi hành” gồm 03 điều (từ Điều 50 đến Điều 52) quy định về giai đoạn chuyển tiếp; bãi bỏ, sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật hôn nhân và gia đình và hiệu lực thi hành. 

IV. NHỮNG ĐIỂM MỚI CƠ BẢN VỀ LUẬT NUÔI CON NUÔI

So với các quy định của pháp luật hiện hành về nuôi con nuôi, thì Luật nuôi con nuôi có những điểm mới cơ bản như sau:

Thứ nhất, về nguyên tắc giải quyết việc nuôi con nuôi (Điều 4). Những nguyên tắc có giá trị chi phối toàn bộ quá trình giải quyết và thực hiện việc nuôi con nuôi ở Việt Nam, bao gồm:

-  Khi giải quyết việc nuôi con nuôi cần tôn trọng quyền của trẻ em được sống trong môi trường gia đình gốc.

Gia đình nơi trẻ em sinh ra được coi là môi trường lý tưởng nhất cho sự phát triển của trẻ em. Do còn non nớt về thể chất và trí tuệ, nên trẻ em cần được bảo vệ và chăm sóc đặc biệt trong bầu không khí yêu thương, hạnh phúc và cảm thông của những thành viên trong gia đình.

Đây là một nguyên tắc được thừa nhận chung trong cộng đồng quốc tế. Điều 3, Tuyên bố của Liên hợp quốc về các nguyên tắc pháp lý và xã hội liên quan đến phúc lợi và bảo vệ trẻ em ghi nhận: “Ưu tiên hàng đầu đối với trẻ em là phải được cha mẹ đẻ chăm sóc”. Lời nói đầu Công ước của Liên hợp quốc về quyền trẻ em “tin tưởng rằng, gia đình với tư cách là nhóm xã hội cơ bản và là môi trường tự nhiên cho sự phát triển và hạnh phúc của tất cả các thành viên gia đình, đặc biệt là trẻ em cần có sự bảo vệ và giúp đỡ cần thiết có thể đảm đương đầy đủ các trách nhiệm của mình trong cộng đồng”. Lời nói đầu Công ước Lahay về nuôi con nuôi quốc tế “nhắc lại rằng, mỗi nước cần phải ưu tiên tiến hành các biện pháp thích hợp để trẻ em có thể được chăm sóc trong gia đình gốc của mình”.

-  Việc nuôi con nuôi phải bảo đảm quyền và lợi ích hợp pháp của người được nhận làm con nuôi và người nhận con nuôi, tự nguyện, bình đẳng, không phân biệt nam nữ, không trái pháp luật và đạo đức xã hội

Trong quá trình nuôi con nuôi, lợi ích của trẻ em phải được tính đến trước tiên trong mối tương quan với lợi ích của cha mẹ nuôi. Việc nuôi con nuôi phải được thực hiện trên tinh thần tự nguyện của các bên liên quan, không phân biệt giữa người nhận con nuôi là nam hay nữ, đơn thân hay đã kết hôn; đồng thời không phân biệt giữa con nuôi là trai hay gái.

- Chỉ cho làm con người nước ngoài khi không thể tìm được gia đình thay thế ở trong nước

Đây cũng là nguyên tắc được thừa nhận trong các văn kiện pháp lý quốc tế. Lời nói đầu của Công ước Lahay về nuôi con nuôi con nuôi quốc tế đã “Công nhận rằng, nuôi con nuôi quốc tế có lợi thế là đem lại mái ấm gia đình lâu dài cho trẻ em không tìm được một gia đình thích hợp tại nước gốc của mình”, và “nhắc lại rằng, mỗi nước cần ưu tiến tiến hành các biện pháp thích hợp để trẻ em có thể được chăm sóc trong gia đình gốc của mình”.

Nếu việc nuôi dưỡng trong phạm vi gia đình không thể thực hiện được thì phải tính đến các biện pháp chăm sóc thay thế ở trong nước, trong đó có việc nuôi con nuôi. Chỉ sau khi đã xem xét thoả đáng các giải pháp trong nước mà vẫn không tìm được máu ấm gia đình cho trẻ thì mới tính đến việc cho trẻ em làm con nuôi người nước ngoài, và việc đó phải vì lợi ích tốt nhất của trẻ em.

Thứ hai, về biện pháp bảo đảm việc nuôi con nuôi trong nước. Luật nuôi con nuôi (Điều 15) đưa ra quy định về việc tìm gia đình thay thế trong nước, nhằm bảo đảm trẻ em có cơ hội được nhận làm con nuôi trong nước. Việc tìm mái ấm được thực hiện ở ba cấp: xã, tỉnh và Trung ương. Ở cấp xã, việc tìm gia đình thay thế được thực hiện bằng cách niêm yết tại trụ sở Uỷ ban nhân dân trong thời hạn 60 ngày; ở cấp tỉnh, được thực hiện bằng cách thông báo trên các phương tiện thông tin đại chúng của tỉnh trong thời hạn 60 ngày; ở Trung ương được thực hiện bằng việc đăng trên cổng thông tin điện tử của Bộ Tư pháp. Nếu hết thời hạn này mà không có người trong nước nhận làm con nuôi, thì trẻ em mới được giới thiệu làm con nuôi người nước ngoài.

Ngoài ra, Điều 36 của Luật còn quy định, nếu hết thời hạn nêu trên, trẻ em đang được xem xét để giới thiệu cho làm con nuôi người nước ngoài nhưng Sở Tư pháp chưa giới thiệu cho người xin con nuôi cụ thể nào đó, mà có người trong nước nhận trẻ em làm con nuôi thì vẫn được xem xét giải quyết. Như vậy, trẻ em có  hoàn cảnh đặc biệt được tạo cơ hội đến mức tối đa để tìm được mái ấm gia đình thay thế. Luật còn quy định công dân trong nước có nhu cầu và nguyện vọng nhận trẻ em làm con nuôi mà chưa xác định được trẻ em cần nhận làm con nuôi, thì có thể đăng ký nhu cầu với Sở Tư pháp nơi thường trú (Điều 16), nếu có trẻ em để giới thiệu thì Sở Tư pháp giới thiệu người đó đến Uỷ ban nhân dân cấp xã nơi thường trú để xem xét giải quyết. Đây là biện pháp tích cực nhằm bảo đảm việc nuôi con nuôi trong nước, bảo đảm trẻ em có cơ hội tìm được mái ấm gia đình thay thế ngay trên lãnh thổ Việt Nam.

Thứ ba, Luật quy định điều kiện của người được nhận làm con nuôi trong nước và nước ngoài là như nhau, đồng thời nâng độ tuổi của trẻ em được cho làm con nuôi từ 15 tuổi (theo pháp luật hiện hành) đến dưới 16 tuổi (Điều 8). Đặc biệt, người từ đủ 16 tuổi đến dưới 18 tuổi cũng có thể được cho làm con nuôi của cha dượng, mẹ kế, cô, cậu dì, chú bác ruột.

- Bảo đảm quyền được biết về nguồn gốc của trẻ em (Điều 10)

Đây là một điểm mới của luật so với các quy định hiện hành về nuôi con nuôi. Quy định này nhằm khẳng định và bảo vệ quyền được biết về nguồn gốc của mình của trẻ em được cho làm con nuôi, nêu rõ trách nhiệm của các cơ quan, tổ chức và các cá nhân có liên quan trong quan hệ nuôi con nuôi trong việc đảm bảo quyền được biết về nguồn gốc của trẻ em khi các em đến tuổi trưởng thành và có yêu cầu.

Quy định tại khoản 3 của Điều này vừa có tính chất bắt buộc vừa có tính chất kêu gọi, khuyến khích cha, mẹ nuôi là người nước ngoài tạo điều kiện cho trẻ em Việt Nam được nhận làm con nuôi về thăm quê hương, tìm hiểu về nguồn gốc và bản sắc văn hóa dân tộc. Thực tế cho thấy, trong nhiều năm qua đã có rất nhiều đoàn cha mẹ nuôi người nước ngoài đưa con nuôi Việt Nam về thăm lại cơ sở nuôi dưỡng, bệnh viện nơi trẻ em Việt Nam từng sống trước đó và đi thăm quan, tìm hiểu về văn hóa, lịch sử của Việt Nam. Đây là một nét đẹp cần được khuyến khích và duy trì. Do đó, Ban soan thảo đã mạnh dạn đưa quy định này vào luật.

Thứ tư, Luật (Điều 12) quy định người nhận con nuôi phải nộp lệ phí đăng ký nuôi con nuôi. Ngoài ra, người nước ngoài không thường trú ở Việt Nam nhận con nuôi ở Việt Nam phải trả một khoản tiền bù đắp một phần chi phí cho việc giải quyết nuôi con nuôi nước ngoài, bao gồm chi phí nuôi dưỡng, chăm sóc trẻ em từ khi được giới thiệu làm con nuôi đến khi hoàn thành thủ tục giao nhận con nuôi, xác minh nguồn gốc của người được giới thiệu làm con nuôi, giao nhận con nuôi và thù lao hợp lý cho nhân viên của cơ sở nuôi dưỡng. Luật giao Chính phủ quy định chi tiết thẩm quyền thu, mức thu, việc miễn giảm...

Ngoài hai khoản lệ phí và chi phí nêu trên, Luật khuyến khích các tổ chức, cá nhân hỗ trợ nhân đạo cho việc nuôi dưỡng, chăm sóc, giáo dục trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt. Việc hỗ trợ này không ảnh hưởng đến việc cho nhận con nuôi.

Quy định này được cộng đồng quốc tế đánh giá cao (UNICEF, các nước có quan hệ hợp tác về nuôi con nuôi với Việt Nam..), thể hiện quyết tâm của Việt Nam trong việc đấu tranh chống lại hành vi thu lợi bất chính từ các hoạt động liên quan đến việc nuôi con nuôi.

Thứ năm, đổi mới cách thức giới thiệu trẻ em làm con nuôi người nước ngoài. Thực tế hiện nay, việc giới thiệu trẻ em làm con nuôi là do các cơ sở nuôi dưỡng trẻ em thực hiện. Theo báo cáo của các địa phương, đặc biệt tham khảo kinh nghiệm của nhiều nước cho thấy, nếu để các cơ sở nuôi dưỡng vừa tiếp nhận trẻ em để nuôi dưỡng, vừa tiếp nhận các khoản hỗ trợ nhân đạo của tổ chức, cá nhân nước ngoài và trực tiếp giới thiệu trẻ em làm con nuôi, dễ dẫn đến tiêu cực, thỏa thuận ngầm trong việc giới thiệu trẻ em làm con nuôi. Do đó, để khắc phục tình trạng này, Luật (Điều 36) quy định việc giới thiệu trẻ em làm con nuôi người nước ngoài thuộc thẩm quyền của Sở Tư pháp. Khi tiến hành giới thiệu trẻ em, Sở Tư pháp phải căn cứ vào các tiêu chí được quy định tại Điều 35.

Thứ sáu, về việc cho phép đăng ký đối với nuôi con nuôi thực tế. Tuy rằng các nghị định của Chính phủ về đăng ký hộ tịch đã quy định việc nuôi con nuôi mà không được đăng ký tại cơ quan có thẩm quyền thì không có giá trị pháp lý, nhưng do nhiều nguyên nhân khác nhau nên thực tiễn cho thấy còn tồn tại nhiều việc nuôi con nuôi giữa công dân với nhau chưa được đăng ký. Do đó, để bảo vệ quyền lợi của các bên trong quan hệ nuôi con nuôi, Luật (Điều 50) quy định việc nuôi con nuôi giữa công dân Việt Nam với nhau mà chưa đăng ký tại cơ quan nhà nước có thẩm quyền trước ngày Luật này có hiệu lực (ngày 01/01/2011) thì sẽ được đăng ký trong thời hạn 05 năm nếu các bên có đủ điều kiện về nuôi con nuôi theo quy định của pháp luật tại thời điểm phát sinh quan hệ nuôi con nuôi; đến thời điểm Luật có hiệu lực mà quan hệ cha mẹ và con vẫn đang tồn tại và cả hai bên còn sống; giữa cha mẹ nuôi và con nuôi có quan hệ chăm sóc, nuôi dưỡng, giáo dục nhau như cha mẹ và con. Luật giao Chính phủ quy định về thủ tục đăng ký đối với việc nuôi con nuôi này, bảo đảm thuận lợi và phù hợp với điều kiện thực tế của người dân ở các vùng, miền. Đây chỉ là giải pháp quá độ. Kể từ khi Luật mới có hiệu lực, cần tăng cường tuyên truyền, phổ biến, giáo dục pháp luật trong nhân dân để nâng cao nhận thức của người dân trong việc đăng ký nuôi con nuôi; việc nuôi con nuôi không đăng ký kể từ ngày Luật mới có hiệu lực sẽ không được công nhận giá trị pháp lý.

Thứ bảy, Luật quy định rõ ràng, minh bạch các điều kiện cấp phép hoạt động cho các tổ chức con nuôi nước ngoài tại Việt Nam. Tổ chức con nuôi nước ngoài đủ điều kiện theo quy định tại Điều 43 của Luật sẽ được xem xét để cấp phép hoạt động tại Việt Nam.

IV. TỔ CHỨC THI HÀNH LUẬT

Luật nuôi con nuôi có hiệu lực thi hành từ ngày 01 tháng 01 năm 2011. Để Luật đi vào cuộc sống, phát huy hiệu quả, Bộ Tư pháp phối hợp với các cơ quan, tổ chức hữu quan tích cực triển khai các hoạt động sau:

1. Xây dựng, trình cơ quan có thẩm quyền ban hành hoặc ban hành theo thẩm quyền các văn bản hướng dẫn thi hành Luật nuôi con nuôi (Nghị định, Thông tư...) bảo đảm có hiệu lực thi hành cùng Luật nuôi con nuôi, đồng thời chuẩn bị các thủ tục để nước ta sớm tham gia Công ước Lahay về bảo về trẻ em và hợp tác trong lĩnh vực con nuôi quốc tế.

2. Tuyên truyền, phổ biến, quán triệt Luật nuôi con nuôi trong cán bộ, công chức và nhân dân;

3. Tập huấn, bồi dưỡng Luật nuôi con nuôi cho đội ngũ cán bộ làm công tác này ở Trung ương và địa phương;

4. Kiện toàn, củng cố tổ chức và cán bộ làm công tác nuôi con nuôi ở các cơ quan, tổ chức ở Trung ương và địa phương.